Śrīmad-Bhāgavatam
Canto 11 - General History

<< 22 - Enumeration of the Elements of Material Creation >>

    Index        Transliteration        Devanagari        Description    
11.22.1-3śrī-uddhava uvāca kati tattvāni viśveśa saṅkhyātāny ṛṣibhiḥ prabho navaikādaśa pañca trīṇy āttha tvam iha śuśruma kecit ṣaḍ-viṁśatiṁ prāhur apare pañca-viṁśatiṁ saptaike nava ṣaṭ kecic catvāry ekādaśāpare kecit saptadaśa prāhuḥ ṣoḍaśaike trayodaśa etāvattvaṁ hi saṅkhyānām ṛṣayo yad-vivakṣayā gāyanti pṛthag āyuṣmann idaṁ no vaktum arhasi
11.22.4śrī-bhagavān uvāca yuktaṁ ca santi sarvatra bhāṣante brāhmaṇā yathā māyāṁ madīyām udgṛhya vadatāṁ kiṁ nu durghaṭam
11.22.5naitad evaṁ yathāttha tvaṁ yad ahaṁ vacmi tat tathā evaṁ vivadatāṁ hetuṁ śaktayo me duratyayāḥ
11.22.6yāsāṁ vyatikarād āsīd vikalpo vadatāṁ padam prāpte śama-dame ’pyeti vādas tam anu śāmyati
11.22.7parasparānupraveśāt tattvānāṁ puruṣarṣabha paurvāparya-prasaṅkhyānaṁ yathā vaktur vivakṣitam
11.22.8ekasminn api dṛśyante praviṣṭānītarāṇi ca pūrvasmin vā parasmin vā tattve tattvāni sarvaśaḥ
11.22.9paurvāparyam ato ’mīṣāṁ prasaṅkhyānam abhīpsatām yathā viviktaṁ yad-vaktraṁ gṛhṇīmo yukti-sambhavāt
11.22.10anādy-avidyā-yuktasya puruṣasyātma-vedanam svato na sambhavād anyas tattva-jño jñāna-do bhavet
11.22.11puruṣeśvarayor atra na vailakṣaṇyam aṇv api tad-anya-kalpanāpārthā jñānaṁ ca prakṛter guṇaḥ
11.22.12prakṛtir guṇa-sāmyaṁ vai prakṛter nātmano guṇāḥ sattvaṁ rajas tama iti sthity-utpatty-anta-hetavaḥ
11.22.13sattvaṁ jñānaṁ rajaḥ karma tamo ’jñānam ihocyate guṇa-vyatikaraḥ kālaḥ svabhāvaḥ sūtram eva ca
11.22.14puruṣaḥ prakṛtir vyaktam ahaṅkāro nabho ’nilaḥ jyotir āpaḥ kṣitir iti tattvāny uktāni me nava
11.22.15śrotraṁ tvag darśanaṁ ghrāṇo jihveti jñāna-śaktayaḥ vāk-pāṇy-upastha-pāyv-aṅghriḥ karmāṇy aṅgobhayaṁ manaḥ
11.22.16śabdaḥ sparśo raso gandho rūpaṁ cety artha-jātayaḥ gaty-ukty-utsarga-śilpāni karmāyatana-siddhayaḥ
11.22.17sargādau prakṛtir hy asya kārya-kāraṇa-rūpiṇī sattvādibhir guṇair dhatte puruṣo ’vyakta īkṣate
11.22.18vyaktādayo vikurvāṇā dhātavaḥ puruṣekṣayā labdha-vīryāḥ sṛjanty aṇḍaṁ saṁhatāḥ prakṛter balāt
11.22.19saptaiva dhātava iti tatrārthāḥ pañca khādayaḥ jñānam ātmobhayādhāras tato dehendriyāsavaḥ
11.22.20ṣaḍ ity atrāpi bhūtāni pañca ṣaṣṭhaḥ paraḥ pumān tair yukta ātma-sambhūtaiḥ sṛṣṭvedaṁ samapāviśat
11.22.21catvāry eveti tatrāpi teja āpo ’nnam ātmanaḥ jātāni tair idaṁ jātaṁ janmāvayavinaḥ khalu
11.22.22saṅkhyāne saptadaśake bhūta-mātrendriyāṇi ca pañca pañcaika-manasā ātmā saptadaśaḥ smṛtaḥ
11.22.23tadvat ṣoḍaśa-saṅkhyāne ātmaiva mana ucyate bhūtendriyāṇi pañcaiva mana ātmā trayodaśa
11.22.24ekādaśatva ātmāsau mahā-bhūtendriyāṇi ca aṣṭau prakṛtayaś caiva puruṣaś ca navety atha
11.22.25iti nānā-prasaṅkhyānaṁ tattvānām ṛṣibhiḥ kṛtam sarvaṁ nyāyyaṁ yuktimattvād viduṣāṁ kim aśobhanam
11.22.26śrī-uddhava uvāca prakṛtiḥ puruṣaś cobhau yady apy ātma-vilakṣaṇau anyonyāpāśrayāt kṛṣṇa dṛśyate na bhidā tayoḥ prakṛtau lakṣyate hy ātmā prakṛtiś ca tathātmani
11.22.27evaṁ me puṇḍarīkākṣa mahāntaṁ saṁśayaṁ hṛdi chettum arhasi sarva-jña vacobhir naya-naipuṇaiḥ
11.22.28tvatto jñānaṁ hi jīvānāṁ pramoṣas te ’tra śaktitaḥ tvam eva hy ātma-māyāyā gatiṁ vettha na cāparaḥ
11.22.29śrī-bhagavān uvāca prakṛtiḥ puruṣaś ceti vikalpaḥ puruṣarṣabha eṣa vaikārikaḥ sargo guṇa-vyatikarātmakaḥ
11.22.30mamāṅga māyā guṇa-mayy anekadhā vikalpa-buddhīś ca guṇair vidhatte vaikārikas tri-vidho ’dhyātmam ekam athādhidaivam adhibhūtam anyat
11.22.31dṛg rūpam ārkaṁ vapur atra randhre parasparaṁ sidhyati yaḥ svataḥ khe ātmā yad eṣām aparo ya ādyaḥ svayānubhūtyākhila-siddha-siddhiḥ
11.22.32evaṁ tvag-ādi śravaṇādi cakṣur jihvādi nāsādi ca citta-yuktam
11.22.33yo ’sau guṇa-kṣobha-kṛto vikāraḥ pradhāna-mūlān mahataḥ prasūtaḥ ahaṁ tri-vṛn moha-vikalpa-hetur vaikārikas tāmasa aindriyaś ca
11.22.34ātmāparijñāna-mayo vivādo hy astīti nāstīti bhidārtha-niṣṭhaḥ vyartho ’pi naivoparameta puṁsāṁ mattaḥ parāvṛtta-dhiyāṁ sva-lokāt
11.22.35-36śrī-uddhava uvāca tvattaḥ parāvṛtta-dhiyaḥ sva-kṛtaiḥ karmabhiḥ prabho uccāvacān yathā dehān gṛhṇanti visṛjanti ca tan mamākhyāhi govinda durvibhāvyam anātmabhiḥ na hy etat prāyaśo loke vidvāṁsaḥ santi vañcitāḥ
11.22.37śrī-bhagavān uvāca manaḥ karma-mayaṁ ṇṝṇām indriyaiḥ pañcabhir yutam lokāl lokaṁ prayāty anya ātmā tad anuvartate
11.22.38dhyāyan mano ’nu viṣayān dṛṣṭān vānuśrutān atha udyat sīdat karma-tantraṁ smṛtis tad anu śāmyati
11.22.39viṣayābhiniveśena nātmānaṁ yat smaret punaḥ jantor vai kasyacid dhetor mṛtyur atyanta-vismṛtiḥ
11.22.40janma tv ātmatayā puṁsaḥ sarva-bhāvena bhūri-da viṣaya-svīkṛtiṁ prāhur yathā svapna-manorathaḥ
11.22.41svapnaṁ manorathaṁ cetthaṁ prāktanaṁ na smaraty asau tatra pūrvam ivātmānam apūrvam cānupaśyati
11.22.42indriyāyana-sṛṣṭyedaṁ trai-vidhyaṁ bhāti vastuni bahir-antar-bhidā-hetur jano ’saj-jana-kṛd yathā
11.22.43nityadā hy aṅga bhūtāni bhavanti na bhavanti ca kālenālakṣya-vegena sūkṣmatvāt tan na dṛśyate
11.22.44yathārciṣāṁ srotasāṁ ca phalānāṁ vā vanaspateḥ tathaiva sarva-bhūtānāṁ vayo-’vasthādayaḥ kṛtāḥ
11.22.45so ’yaṁ dīpo ’rciṣāṁ yadvat srotasāṁ tad idaṁ jalam so ’yaṁ pumān iti nṛṇāṁ mṛṣā gīr dhīr mṛṣāyuṣām
11.22.46mā svasya karma-bījena jāyate so ’py ayaṁ pumān mriyate vāmaro bhrāntyā yathāgnir dāru-saṁyutaḥ
11.22.47niṣeka-garbha-janmāni bālya-kaumāra-yauvanam vayo-madhyaṁ jarā mṛtyur ity avasthās tanor nava
11.22.48etā manoratha-mayīr hānyasyoccāvacās tanūḥ guṇa-saṅgād upādatte kvacit kaścij jahāti ca
11.22.49ātmanaḥ pitṛ-putrābhyām anumeyau bhavāpyayau na bhavāpyaya-vastūnām abhijño dvaya-lakṣaṇaḥ
11.22.50taror bīja-vipākābhyāṁ yo vidvāñ janma-saṁyamau taror vilakṣaṇo draṣṭā evaṁ draṣṭā tanoḥ pṛthak
11.22.51prakṛter evam ātmānam avivicyābudhaḥ pumān tattvena sparśa-sammūḍhaḥ saṁsāraṁ pratipadyate
11.22.52sattva-saṅgād ṛṣīn devān rajasāsura-mānuṣān tamasā bhūta-tiryaktvaṁ bhrāmito yāti karmabhiḥ
11.22.53nṛtyato gāyataḥ paśyan yathaivānukaroti tān evaṁ buddhi-guṇān paśyann anīho ’py anukāryate
11.22.54-55yathāmbhasā pracalatā taravo ’pi calā iva cakṣuṣā bhrāmyamāṇena dṛśyate bhramatīva bhūḥ yathā manoratha-dhiyo viṣayānubhavo mṛṣā svapna-dṛṣṭāś ca dāśārha tathā saṁsāra ātmanaḥ
11.22.56arthe hy avidyamāne ’pi saṁsṛtir na nivartate dhyāyato viṣayān asya svapne ’narthāgamo yathā
11.22.57tasmād uddhava mā bhuṅkṣva viṣayān asad-indriyaiḥ ātmāgrahaṇa-nirbhātaṁ paśya vaikalpikaṁ bhramam
11.22.58-59kṣipto ’vamānito ’sadbhiḥ pralabdho ’sūyito ’tha vā tāḍitaḥ sanniruddho vā vṛttyā vā parihāpitaḥ niṣṭhyuto mūtrito vājñair bahudhaivaṁ prakampitaḥ śreyas-kāmaḥ kṛcchra-gata ātmanātmānam uddharet
11.22.60śrī-uddhava uvāca yathaivam anubudhyeyaṁ vada no vadatāṁ vara
11.22.61su-duḥsaham imaṁ manya ātmany asad-atikramam viduṣām api viśvātman prakṛtir hi balīyasī ṛte tvad-dharma-niratān śāntāṁs te caraṇālayān
Donate to Bhaktivedanta Library